آموزش مهارتهای زندگی به کودکان و نوجوانان
کاشتن نهال محبت پیامبر اعظم (ص) در قلب کودکان و نوجوانان و آموزش سیره نبوی به آنان یکی از اهداف عالیه تعلیم و تربیت اسلامی می‌باشد..
از آنجایی که آموزش و پرورش وظیفه آماده کردن نسل جدید را برای جامعه امروز برعهده دارد، انتظار عموم ازآموزش و پرورش در مرحله اول این است که دانش‌آموزانی تربیت کند که در جامعه درست زندگی کنند. امروزه علیرغم ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی و تغییر در شیوه‌های زندگی، بسیاری از افراد در رویارویی با مسائل زندگی فاقد تواناییهای لازم و اساسی هستند و همین امر آنان را در مواجهه با مسائل و مشکلات روزمره و مقتضیات آن آسیب‌پذیر نموده است. انسانها برای مقابله سازگارانه با استرس‌های موقعیت‌های مختلف و کشمکش‌های زندگی به کارکردهایی نیاز دارند که آنان را در کسب این توانایی‌ها تجهیز نماید لذا با تاکید بر الگوی پیامبراکرم(ص) ضروری است فرصت‌هایی فراهم گردد تا کودکان و نوجوانان علاوه بر کسب تواناییهای خواندن و نوشتن، حساب کردن و... مهارتهای زندگی را نیز فرا گیرند. مهارتهای زندگی، مهارتهای شخصی و اجتماعی هستند که کودکان و نوجوانان باید آنها را یاد بگیرند تا بتوانند در مورد خود، انسانهای دیگر و کل اجتماع به‌طور موثر و شایسته عمل نمایند. آموزش و پرورش به‌عنوان یک سازمان رسمی باید برای ایجاد و پرورش مهارتهای زندگی مطابق با نیازهای کودکان و نوجوانان برنامه داشته باشد. باید به دانش‌آموزان آموزش داده شود که با ساختارهای عمومی چگونه برخورد کنند؛ با کمک مجموعه مستحکمی از دانش نظری و الگوهای مناسب با توجه به داشتن الگوی کاملی چون پیامبراکرم(ص) می‌توان فرآیند تکامل را تا حد زیادی تسریع نمود.
آموزش مهارتهای زندگی به کودکان و نوجوانان، همواره یکی از وظایف و برنامه‌های نظام آموزش و پرورش بوده است چون این آموزش موجب رشد و اعتلای توانایی‌هایی می‌گردد که زمینه سازگاری و رفتارهای مثبت شده و ایجاد ارتباط سالم و صحیح را در بین کودکان و نوجوانان و با اطرافیان موجب می‌گردد و از این رهگذر آنان را قادر به شکوفایی تواناییهای بالقوه‌شان می‌سازد. بنابراین مطالعه دقیق، برنامه‌ریزی اولیه، هدف‌گذاری صحیح و تلاش مستمر برای آموزش و تقویت آن ضروری است.
انسان دنیای امروز به لحاظ پیچیدگی زندگی، وسعت و سرعت تغییرات با چالشهای فراوانی روبروست که این چالشها در قرن آینده بارزتر خواهد شد (دلور، ۱۳۷۵) از چالشها و بحران‌های مطرح می‌توان به‌مواردی همچون چالش بین جهانی شدن و بومی ماندن، بحران جمعیت، بحران سلامتی و تغذیه و دگرگونی‌های فناوری و شرایط حرفه‌ای، اثرات فناوری نوین ارتباطی بر مهارتهای اجتماعی و اخلاقیات، مشکلات خانوادگی، اشتغال والدین در بیرون از منزل و... اشاره کرد (گزارش آموزش و پرورش ۱۳۷۶- پراواز، ۱۳۷۰.) هر کدام از این بحران‌ها مشکلاتی را بر چگونگی زندگی افراد و رفتارهای اجتماعی و فردی آنها تحمیل می‌کند (ادیب، ۱۳۸۲.)
آموزش مهارتهای زندگی فرد را برای غلبه بر چنین تنشها و مشکلات زندگی که پیش روی فرد و جامعه است آماده می‌کند. با توجه به داشتن الگوی کاملی چون حضرت رسول‌اکرم(ص) که مورد تائید تمامی مسلمانان می‌باشد، استفاده از روش و سیره آن حضرت در آموزش این مهارتها برای دانش‌آموزان بسیار کارساز می‌باشد.
امروزه بخش قابل توجهی از برنامه‌های رسمی نظام‌های آموزشی دنیا به آموزش مهارتهای زندگی اختصاص یافته است (ادیب، ۱۳۸۲.) خوشبختانه ایران هم به عنوان یکی از کشورهایی است که به‌ضرورت اجرای این برنامه‌ها پی برده و اقداماتی را هم به عمل آورده است(رمضانخانی، سیاری، ۱۳۷۸.)
تلاش زیادی در جهت تعریف مهرات های زندگی در متون تخصصی صورت گرفته است. از نظر بوتوین (۱۹۹۷) آموزش مهارتهای زندگی که برنامه آن اولین بار توسط ایشان به‌کار گرفته شد، شامل سه قسمت می‌باشد: آموزش مهارتهای شخصی، آموزش مهارتهای اجتماعی و آموزش مربوط به عدم مصرف الکل و موادمخدر. به نظر هامبورگ و گازدا، آموزش مهارتهای اجتماعی زیرمجموعه‌ای از آموزش مهارتهای زندگی می‌باشد، درواقع آموزش مهارتهای زندگی آموزش رسمی و شکل یافته مهارتهای لازم برای بقای زندگی با دیگران و موفقیت در جامعه پیچیده می‌باشد (به نقل از آقاجانی، ۱۳۸۱.) از نظر بالدو و فرانسیس(۱)، مهارتهای زندگی، کودکان ونوجوانان را قادر می‌سازد که دانش (آنچه را که می‌دانند) و نگرش و ارزشهای خود (آنچه احساس می‌کنند و بدان باور دارند) را به عمل تبدیل نمایند.منظور از مهارتهای زندگی این است که هر کودک در کنار آموزش خواندن و نوشتن، به مهارتهایی دست یابد که به مدد آنها بتواند ابتدا به شناخت درستی از خود دست پیدا کند و سپس به خوبی با افراد و محیط اطراف ارتباط برقرار سازد و به حل مشکلات خود و جامعه و محیط‌زیست یاری دهد (کیانی، ۱۳۸۰.) مهارتهای زندگی طبق تعریف (سازمان بهداشت جهانی، ۱۳۷۷) مهارتهایی هستند که برای افزایش تواناییهای روانی- اجتماعی افراد آموزش داده می‌شود و فرد را قادر می‌سازد که به‌طور موثر با مقتضیات و کشمکش‌های زندگی روبرو شود.
به‌نظر طارمیان مهارتهای زندگی عبارتند از توانای‌هایی که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم می‌آورند. این توانایی‌ها فرد را قادر می‌سازد مسئولیت‌های اجتماعی خود را بپذیرد و بدون لطمه زدن به خود و دیگران با خواسته‌ها و انتظارات و مشکلات روزانه بویژه در روابط بین فردی به شکل موثری روبرو شود. (طارمیان، ۱۳۷۸.)
واقعیت آن است که آموزش مهارتهای زندگی و اجتماعی از فنونی ترکیب شده که به افراد برای کسب روابط بین فردی خود کمک می‌کند. نتایج حاصل از کاربرد آن حاکی است که در تغییر وضعیت و تغییر رفتار (کارتلج و میلبرن، ۱۳۷۲)، در ارتباطات میان فردی (هارجی و همکاران، ۱۳۷۷)، در درمان اسکیزوفرنی (ترور هولین به نقل از ده بزرگی، ۱۳۷۸)، رفع اضطراب اجتماعی و ایجاد رفتار اجتماعی (لیبرمن، ۱۹۸۹)، بزهکاری (اسپیس، ۱۹۹۵)، پیشگیری از مصرف الکل و موادمخدر (بوتوین، ۱۹۹۷) و کاهش رفتارهای مشکل‌ساز (لویز،۱۹۹۸) موثر بوده است و (ریجوی(۲)، ۲۰۰۶) آن را به‌عنوان یک ضرورت قلمداد می‌کند.
مهارتهای زندگی بسیار متنوع بوده و تقسیم‌بندی واحدی در زمینه آن وجود ندارد. بالد و فرانسیس (۱۹۹۸) مهارتهای زندگی را به پنج شکل طبقه‌بندی کرده است (اذانچیلر، ۱۳۸۳)، طارمیان و همکاران (۱۳۷۸) مهارتهای زندگی را در هشت طبقه قرار داده‌اند. ادیب (۱۳۸۲) مهارتهای زندگی را به پانزده گستره تقسیم نموده که به نوبه خود به مصادیق و مولفه‌های ریزتری تقسیم شده است. اذانچیلر (۱۳۸۳) مهارتهای زندگی را در پانزده گستره تقسیم نموده است و دهقانی (۱۳۸۵) نیز مهارتهای زندگی را در ده مقوله تقسیم نموده است.
در اکثر ما میل شدیدی برای برقراری ارتباط ثمربخش وجود دارد ولی اغلب ما در برخوردهایمان بادیگران ناتوان هستیم. یکی از دلایل اصلی این امر آن است که مردم نوعا سدها و موانع ارتباطی را ناآگاهانه در گفتگوی خود وارد می‌سازند (بولتون، ۱۳۸۱.)
نظام آموزش و پرورش هر کشور مجموعه تدابیر سازمان‌یافته‌ای است که امکانات بالقوه آدمیان را تحقق می‌بخشد و شرایط مناسبی را در قالب برنامه‌ها و فرصت‌های آموزشی در اختیار فراگیران قرار می‌دهد تا امکان آشنا شدن با سرمایه‌های فرهنگی و تجربیات پیشینیان را پیدا کنند (حسینی‌نسب، ۱۳۷۷.)
مدرسه از جمله موسساتی است که با تدوین برنامه‌های درسی مناسب می‌تواند به ایجاد رفتارهای بهنجار ومنطبق با اعتقادات اجتماعی در دانش‌آموزان کمک نموده و فرآیند جامعه‌پذیری را در آنها تسهیل نماید (علاقه‌بند، ۱۳۷۵.) باید به دانش‌آموزان، آموزش داده شود که با ساختارهای عمومی چگونه برخورد کنند تا شاهد خرد شدن شیشه‌های اتوبوس و یا خراب شدن تلفن عمومی نباشیم. باید کنترل نمودن هیجانات به بچه‌ها آموزش داده شود (فتحی واجارگاه، ۱۳۸۰.) مدارس از طریق برنامه‌های رسمی وغیررسمی یا پنهان این نقش خود را ایفا می‌کنند. (ادیب، ۱۳۸۲.)
هدف اصلی آموزش تعلیمات اجتماعی این است که دانش‌آموزان توانایی لازم جهت ایجاد روابط اجتماعی با گروههای مختلف را به‌دست آورند وبتوانند با نهادها و موسساتی که افراد یک جامعه برای تامین نیازهای خود به آن موسسات مراجعه می‌کنند، ارتباط لازم و مناسب برقرار کنند و با رعایت قوانین و مقررات به نیازهای روزمره خود جامه عمل بپوشانند و به‌عنوان یک شهروند بتوانند نقش خود را در سرنوشت جامعه ایفا کنند (دفتر تالیف و برنامه‌ریزی کتابهای درسی، ۱۳۷۷.) قبل از هر نوع برنامه‌ریزی جهت ارتقای رشد اجتماعی دانش‌آموزان اطلاعات وسیع و کاملی از وضعیت فعلی مدارس و محتوای کتابهای درسی لازم است تا بتوان اقدامات آتی را براساس موقعیت کنونی برنامه‌ریزی کرد. برنامه درسی و محتوای آن بهترین ابزار جهت آشنایی دانش‌آموزان با سیرت و صورت پیامبراکرم می‌باشد. لذا مولفان کتب درسی جهت رساندن دانش‌آموزان به این مهارتها نیازمند الگویی می‌باشند که فرمان خداوند که در قرآن کریم نیز مکررا بر آن تاکید گردیده، بهترین الگو پیامبر ارجمند اسلام می‌باشد و مسلمانان که باید او را مقتدا و سرمشق خود قرار دهند و در همه امور از آن حضرت پیروی کنند (سوره احزاب آیه ۲۱، سوره حشر آیه ۷، سوره نساء آیه ۵۹ و ۸۰، سوره مائده آیه ۵۴، سوره محمد آیه ۳۳ و سوره تغابن آیه ۱۲.)
بنابراین با توجه به اهمیت یادگیری مهارتهای زندگی برای مواجهه با مسائل و مشکلات روزمره و تاثیر آن بر بهبود زندگی فردی، اجتماعی و از آنجایی که نظام آموزشی در کشورمان متمرکز است، کتاب درسی جزء مهمترین منابع و مراجع یادگیری می‌باشد. کتابهای درسی انعکاس‌هایی از تغییرات در برنامه درسی و ارزشهای جامعه را در بر می‌گیرد. از حدود اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ کتابهای درسی در جهت واکنش‌های اجتماعی و موقعیت‌های متغیر اقتصادی تغییر کرده‌اند (آلتبج(۳)، ۱۹۹۵.) کتابهای درسی در نظام آموزشی متمرکز با امتحانات هماهنگ از اهمیت خاصی برخوردارند زیرا در این نوع نظام آموزشی فراگیران می‌بایست تمامی مطالب و محتوای موجود در لابه‌لای کتابهای درسی را مطالعه کرده و یاد بگیرند تا اینکه امکان موفقیت آموزشی برای آنها فراهم گردد (فتحی آذر، ۱۳۸۰.) کتب درسی سنتی‌ترین رسانه‌های آموزشی است که از طریق آن برنامه‌های درسی به صورت کتبی ارائه می‌گردد (ادیب، ۱۳۷۲.)
سیره به معنای سبک سیر، کردار و رفتار است. سیره همان منطق عملی است که دارای اصولی ثابت واستوار است (تهران، ۱۳۷۲.) منظور اصلی و هدف عمده در تدوین و یا بررسی سیره، سبک و اسلوب خاص زندگانی افراد برجسته است که موردمطالعه قرار گرفته و دیگران آن سبک و شیوه را پیروی نمایند (حجتی، ۱۳۷۱.) جمع‌آوری رخدادها در کنار یکدیگر و تحلیل حکیمانه آنها و درک بیشتر این شخصیت نامنتها، سبب می‌شود مومنان- و دیگران- او را بهتر بشناسند و محبتشان به او بیشتر شود و نتیجتا بهتر دستورهای او را جامه عمل بپوشند و استوارتر گام در راهی نهند که او پیموده است (مطهری، ۱۳۶۸.)
سیره انبیا سیره تربیت عملی انسان است و این تربیت در برترین و کامل‌ترین جلوه‌اش در قرآن کریم و در طول آن در گفتار و رفتار پیامبرخدا(ص) و ائمه هدی(ع-) که غیرقابل تفکیک‌اند- تجلی کرده است (تهرانی، ۱۳۷۲.) پیامبر بزرگوار اسلام در طول تاریخ از زوایای گوناگون موردتحقیق و کنکاش اندیشمندان وصاحب‌نظران قرار گرفته است. آن حضرت در جمیع خصال پسندیده ممتاز و بی‌نظیر بوده و سرآمد برجستگان بشر می‌باشد.
در محضر از همه خوب‌تر؛در کرم و سخا از همه پیشتر بود؛ در مروت و وفا از همه تمام‌تر بود؛ در حلم وتواضع کامل‌تر بود؛ در احسان شامل‌تر؛ درشجاعت و قوت، کس با وی برنیامدی؛ در کرامت، خاص و عام را بر روی اعتماد بودی؛در صدق و راستی همه را بر قول وی وثوق و اعتبار بودی؛ در امانت اشهر بود؛ درسیرت اصلح بود؛ در سخن افصح بود؛ قوم او را امین خوانندی و رای او در جمله کارها متین شمردندی؛ (غیاثی کرمانی، ۱۳۸۱.)
شناختن و کاربرد رفتارهای مناسب را می‌توان یاد گرفت، فراموش کرد و از نو آموخت؛ انسان در مسیر زندگی برخی از مهارتها و روشها و رفتارهای خوب را کسب می‌کند اما سطح عملکرد او در این مهارتها را می‌توان بهبود بخشید. برنامه درسی و محتوای آن بهترین ابزار جهت کسب مهارتهای لازم برای تحقق رسیدن دانش‌آموزان به درست زندگی کردن، ایجاد روحیه مدنی و جامعه‌پذیر ساختن ایشان به‌شمار می‌رود و در این میان دروس تعلیمات اجتماعی نقش موثر و مهم‌تری دارند.
با توجه به داشتن الگوی کاملی چون پیامبراکرم(ص) و از آنجایی که نظام آموزشی در کشورمان متمرکز است، کتب درسی جزء مهمترین منابع و مراجع یادگیری می‌باشد.
روزنامه رسالت
