آموزش مهارت های زندگی؛ خودآگاهی و تصمیم گیری از نگاه نهج البلاغه

امام علی(ع) در کتاب نهج البلاغه، بهترین و کاملترین مهارتهای زندگی را به مخاطبان خود آموزش می دهد. از نظر ایشان ندانستن ارزش خویش و نداشتن مهارت خودآگاهی، زمینه ی نابودی شخص را فراهم می کند و با اتخاذ تصمیمات مناسب و خلاقانه، آینده خود را تضمین کرد و از هر اشتباه و لغزش به دور بود.

خودآگاهی در حقیقت توانایی شناخت خود و آگاهی از ویژگی ها، نقاط ضعف و قوت، تمایلات، ترس‏ها و انزجارهای‏ خویش است.

رشد خودآگاهی به فرد کمک می‏کند تا دریابد، تحت‏ استرس قرار دارد یا نه و این معمولا پیش شرط و شرط ضروری روابط اجتماعی و روابط بین‏فردی موثر و هم‏دلانه است. خودشناسی پیش نیاز روابط موثر اجتماعی و بین فردی است و در ایجاد همدلی و هم حسی با دیگران نقش مهمی دارد.

اکثر مکاتب و روش های مشاوره ای و روان درمانی در روان شناسی و حتی پیش از آنها در مکاتب الهی و به ویژه اسلام  و آموزه های دینی و احادیث و روایات ائمه ی اطهار(ع) افراد را به تدبر در خویشتن فراخوانده اند(1). امام صادق(ع) در این باره می فرماید: «شناخت خویشتن، سودمندترین دانش ها است».

مهارت خودآگاهی  یکی از اساسی ترین مهارت های زندگی است. در نهج البلاغه و سخنان گهربار مولاعلی(ع)، به کرات نسبت به فراگیری و ارزش والای این مهارت در زندگی اشاره شده است. امام علی (ع) در حکمت 149 درباره ی ضرورت خودآگاهی و خودشناسی چنین می فرماید: «کسی که ارزش خود نشناخت جان خود را باخت»(2).

امام(ع)در حکمت فوق که بی شک یکی از پربارترین سخنان است به وضوح  به ارزش والای خودآگاهی اشاره و فراخوانده است.

ایشان، عدم آگاهی و شناخت از خویشتن را با نابودی شخص برابر دانسته  است. امام(ع) در فراز دیگری از سخنانش، به همین ضرورت اشاره می کند: «دانا کسی است که ارزش خود را بشناسد و در نادانی انسان همین بس که اررزش و قدر خویش را نداند»(3).

مهارت خودآگاهی شامل نگرش های مربوط به خود یعنی تسلط بر هیجان های خود، آگاهی از ضعف های خود و رضایت از خوشی های ساده را نیز در بر می گیرد که مبانی ارزشمند نهج البلاغه بر این موضوع تاکید کرده است.

براین اساس در نظر امام(ع) نداشتن خودآگاهی با نابودی و جهالت ارتباط تنگاتنگی دارد. بنابراین کسب این مهارت در زندگی از دیدگاه امام(ع) ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

توانایی تصمیم گیری درست،  به فرد کمک می‏کند تا به‏ نحو موثرتری در مورد مسایل زندگی تصمیم‏گیری کند. اگر اشخاص بتوانند در مورد اعمال خود، فعالانه تصمیم بگیرند، و جوانب متفاوت انتخاب‏ها را بررسی، و پیامد هر انتخاب را ارزیابی‏ کنند، مسلما در سطوح بالاتر سلامت روانی قرار خواهند گرفت. «تصمیم گیری های غیرمنطقی و نادرست باعث اضطراب و افسردگی می شود و تصمیم گیری عاقلانه آینده ای روشن را پیش روی فرد می گذارد و اطمینان و آرامش ویژه ای را به زندگی فرد می بخشد» (4).

معلم انسان ساز ما، چنین به تدریس مهارت تصمیم گیری می پردازد: برای قدم گذاشتن در مسیر صحیح زندگی و انتخاب راه درست از نادرست، ابتدا باید تمامی جوانب کار را سنجید و از تصمیم ها ی گذشتگان و پیامدهای آن ها عبرت گرفت و به آن ها نظر افکند تا بهترین راه  را انتخاب کرد و بهترین تصمیم را گرفت. وی اندیشیدن قبل از هر تصمیم و اراده ای را بهترین راه مصون ماندن از اشتباهات جبران ناپذیر می داند.

«هرکس باید از کار خویش بهره گیرد، و انسان بینا کسی است که به درستی شنید و اندیشه کرد، پس به درستی نگریست  و آگاه شد، واز عبرت ها پند گرفت، سپس راه روشنی را پیمود، و از افتادن در پرتگاه ها و گم شدن در کوره راه ها، دوری کرد، و کوشید تا عدالت را پاس دارد و برای گمراهان جای اعتراض باقی نگذارد، که در حق سخت گیری کند، یا در سخن حق تحریف روا دارد، یا در گفتن سخن راست بترسد»(5).

امام(ع) در یکی دیگر ازسخنان حکمت آمیزش، جدال و ستیز را مانع تصمیم گیری می داند: «جدال و ستیز، تدبیر و اندیشه را ویران می کند»(6).

بدیهی است که یکی از مهم ترین عوامل اساسی گرفتن تصمیم درست، مشورت کردن و سهیم کردن عقول آنها در گرفتن تصمیمی نهایی است. این مهارت نیز از چشمان امام(ع) پنهان نمانده است: «کسی که از افکار و آرای گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب شناسد)(7).

پذیرفتن آرای دیگران و مشاوره با آن ها  باعث شناختن صحیح از اشتباه خواهد بود و قاعدتا چنین چیزی کمک شایانی به اتخاذ تصمیم درست و تصمیم گیری صحیح خواهد کرد.

ناگفته نماند که امام علی(ع) سال ها پیش از روان شناسان امروزی که پس از تحقیقات و پژوهش های زیاد به چنین دستاوردهایی دست یافتند، زندگی می کرده اند. زمانی که چه بسا درک چنین مفاهیمی از سوی مردم عادی بسیار سخت بود اما ایشان با لحنی زیبا و باوقار به نقل این مفاهیم به مردم پرداختند که سخت ترین و پیچیده ترین قلوب را نیز به تسخیر خود درآورد.

کتاب نهج البلاغه، نه تنها حاوی مهارت های اساسی مورد نیاز  زندگی است بلکه با تامل و تدبر در آن می توان به هزاران هزار مهارت ارزشمند دیگر در زندگی  دست یافت که انسان را به کمال مطلوب خویش در زندگی می رساند و او را در مقابل هر مشکل و تنش و ناملایمات زندگی مقاوم می سازد.

1- خنیفر، پورحسینی، 1385، ص101

2 - نهج البلاغه، 1385، حکمت149، ص389

3- نهج البلاغه، 1381، خطبه 10بند 6، ص55

4 - خنیفر، پورحسینی، 1385، ص104

5- نهج البلاغه، 1381، خطبه153/بند4و5، ص282

6- نهج البلاغه، 1385، حکمت215، ص 397

7- (نهج البلاغه،  حکمت 173، ص 392